ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی در کلان‌شهر اهواز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز

2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز

3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

امروزه تداوم رشد شهرنشینی، به‌ویژه با شکل و کارکردی که در کشورهای در حال ‌توسعه از جمله ایران دارد، هشداری بر ناپایداری شهرنشینی است. برای حفظ پایداری اکوسیستم شهری، وظیفۀ انسان بهره‌مندی پایدار از محیط‌زیست شهری و پیشگیری از انواع آلاینده‌های زیست‌محیطی در شهرهاست. تحقیق حاضر، از نوع کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی است. هدف تحقیق، ارزیابی و اولویت‌بندی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی در کلان‌شهر اهواز است. برای دستیابی به هدف مذکور، فرایند تبدیل معیارها به شاخص‌های کمی انجام شد و شاخص و زیرشاخص‌ها در چارچوب مدل تحلیل سلسله‌مراتبی AHP، وزن‌دهی شدند. همچنین، برای تحلیل مکانی- فضایی داده‌ها، از نرم‌افزار GIS استفاده شده است. در این تحقیق، مهم‌ترین معیارهای تبیینی برای ارزیابی ناپایداری زیست‌محیطی، عبارت‌اند از: آلودگی صدا، آلودگی خاک، آلودگی هوا، آلودگی آب، آلودگی صنعتی و آلودگی پسماندهای شهری. یافته‌های تحقیق، بیانگر آن است که اهواز بر اساس معیارهای تحت بررسی، در شرایط زیست‌محیطی ناپایداری قرار دارد و در بین معیارهای مذکور، مهم‌ترین عامل در ناپایداری زیست‌محیطی اهواز، معیار آلودگی هوا با وزن نهایی (280/0) شناخته شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ادارۀ کل راه و شهرسازی استان خوزستان، معاونت معماری و شهرسازی. 1389. طرح راهبردی توسعه و عمران اهواز.
ادهمی، ع. اکبرزاده، ا. 1390. بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر حفظ محیط‌زیست شهر تهران (مطالعۀ موردی: مناطق 5 و 18)، فصلنامۀ جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، سال اول، شمارۀ 1، صص 37- 62.
اصغرپور، م. ج. 1388. تصمیم‌گیری‌های چندمعیاره، چاپ هفتم، دانشگاه تهران، صص 299- 316.
الیوت، د. 1384. انرژی، جامعه و محیط‌زیست، ترجمۀ بهرام معلمی، انتشارات کمیتۀ ملی توسعۀ پایدار، چاپ اول، تهران.
بحرینی، س. ح. 1374. بررسی نقش کاربری‌های زمین در ایجاد جزایر حرارتی و آلودگی هوای شهر تهران، فصلنامۀ انسان و محیط‌زیست، سال اول، شمارۀ 3-4، ص 75.
بحرینی، س. ح. 1387. مقایسۀ مفاهیم توسعه و توسعۀ پایدار: یک تحلیل نظری، مجموعه مقالات توسعۀ شهری پایدار، تهران، دانشگاه تهران.
ﭘﺮﻫﻴﺰگار، ﺍ. ﻏﻔﺎﺭﻱ ﮔﻴﻼﻧﺪﻩ، ع. 1385. ﺳﺎﻣﺎنۀ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻳﻲ ﻭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﭼﻨﺪﻣﻌﻴﺎﺭﻱ، ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺳﻤﺖ، ﺗﻬﺮﺍﻥ.
پریور، پ. 1385. رهیافتی برای مدیریت کیفیت محیط‌زیست شهری از طریق اصلاح سیمای سرزمین شهری، مطالعۀ موردی: تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ محیط‌زیست دانشگاه تهران.
جعفری، ع. 1387. معرفى شاخص‌های مناسب براى ارزیابى توسعۀ پایدار شهرى و سنجش آن، نشریۀ علمی محیط و توسعه، سال دوم، شمارۀ 3، صص 49- 55.
جعفری، ع. حبیب‌پور، ع. ا. 1387. ارزیابی اثرات توسعۀ شهرهای جدید بر محیط‌زیست (مطالعۀ موردی: شهر جدید پردیس تهران)، فصلنامۀ مدیریت شهری، شمارۀ 21، صص 45- 58.
جعفری، ع. طبیبیان، م. 1387. برنامه‌ریزی فضای سبز شهری و فراشهری شهر جدید شیرین شهر با استفاده از اصول اکولوژی سیمای سرزمین، فصلنامۀ سبزینه، صص 16- 30.
جمعه‌پور، م. 1392. برنامه‌ریزی محیطی و پایداری شهری و منطقه‌ای (اصول، روش‌ها و شاخص‌های محیطی پایداری سرزمین)، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران، ص 6.
حسین‌زاده دلیر، ک. ساسان‌پور، ف. 1386. روش‌های نوین در ارزیابی پایداری زیست‌محیطی، فصلنامۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، شمارۀ 25، صص 10- 24.
حسینی، م. شناور، ب. اورک، ن. 1391. کاربرد ‌فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) در ارزیابی توان سرزمین به ‌منظور توسعۀ شهری در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 105، صص 129- 148.
حقیقت‌نائینی، غ. 1388. انگارۀ طراحی فرم شهری پایدار و شهر تاریخی، مطالعۀ موردی: بررسی سکونتگاه‌های حوزۀ بیابانی استان اصفهان، نامۀ معماری و شهرسازی، فصلنامۀ دانشگاه هنر، شمارۀ 3، صص 41- 56.
زبردست، ا. 1383. اندازۀ شهر، انتشارات معاونت شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران، صص 153- 156.
زبردست، ا. محمدی، ع. 1384. مکان‌یابی مراکز امدادرسانی (در شرایط وقوع زلزله) با استفاده از GIS و روش ارزیابی چندمعیاری AHP، فصلنامۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 21، صص 5- 16.
زبردست، ا. 1380. کاربرد ‌فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، نشریۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 10، صص 13- 21.
سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور. 1387. جمعیت و اثرات آن بر محیط‌زیست، شمارۀ 5، صص 1- 15.
سرایی، م. ح. مؤیدفر، س. 1389. بررسی میزان پایداری توسعه در شهرهای مناطق خشک با تأکید بر مؤلفه‌های زیست‌محیطی شهر اردکان، مجلۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، شمارۀ 1، صص 47- 76.
شکویی، ح. 1392. دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد اول، چاپ شانزدهم، انتشارات سمت، تهران، ص 268.
شهرداری اهواز، معاونت برنامه‌ریزی توسعه. 1390. آمارنامۀ کلان‌شهر اهواز.
صالحی‌فرد، م. 1380. ارزیابی نقش و جایگاه الگوی توسعۀ پایدار شهری در ساختار شهرنشینی ایران مجلۀ سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 199- 200.
صرافى، م. 1379. شهر پایدار چیست؟ فصلنامۀ مدیریت شهرى، انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، شمارۀ 4، صص 6- 13.
فیروزبخت، ع. پرهیزگار، ا. ربیعی‌فر، و. 1391. راهبردهای ساختار زیست‌محیطی شهر با رویکرد توسعۀ پایدار شهری، (مطالعۀ موردی: شهر کرج)، مجلۀ پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شمارۀ 80، صص 213- 239.
قانون برنامۀ پنجم توسعۀ جمهوری اسلامی ایران. 1390- 1394.
قدسی‌پور، س. ح. 1386. ‌فرایند تحلیل سلسله‌مراتب (AHP)، انتشارات ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ، چاپ چهارم، صص 68- 80.
قراگوزلو، ع. نوری‌کرمانی، ع. کشمیری، ز. 1388. ارزیابی تغییرات کالبدی و تحلیل توسعۀ شهری با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای با قدرت تفکیک بالا و سامانه‌های GIS/RS، (مطالعۀ موردی: منطقۀ پنج تهران)، مجلۀ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دورۀ یازدهم، شمارة یک، صص 219- 230.
گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان. 1387.
گلکار، ک. 1379. طراحی شهری پایدار در شهرهای حاشیۀ کویر، مجلۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 8، صص 43- 52.
مارکوتولیو، پ. ج. گراهانان، م. 1389. سطح‌بندی چالش‌های محیط‌زیست شهری از محلی تا جهانی و برعکس، ترجمۀ سیدجعفر حجازی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
محمدی ده‌چشمه، م. 1391. ناپایداری زیست‌بوم شهری؛ چالشی جهانی در قرن بیست و یکم، اولین کنفرانس ملی راهکارهای دستیابی به توسعۀ پایدار، وزارت کشور، تهران، ص 3.
محمودی‌نژاد، ه. پورجعفر، م. آذری، ا. علیزاده، ا. بمانیان، م. انصاری، م. 1388. تعامل دستور کار و ‌فرایند تحقق‌پذیری شهر سالم با ارائۀ راهکارها و پیشنهادهایی در شرایط معاصر ایران، مجلۀ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دورۀ دهم، شمارۀ 4، صص 339- 356.
مخدوم، م. 1378. شالودۀ آمایش سرزمین، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، صص 1- 289.
مرصوصی، ن. بهرامی، ر. 1392. درسنامۀ توسعۀ پایدار شهری، دانشگاه پیام‌نور، ص 11.
مولایی، آ. 1388. مبانی و اصول توسعۀ پایدار زیست‌محیطی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دفتر حقوقی و امور مجلس، سازمان حفاظت محیط‌زیست، ص 417.
Botequilha A. L. and Ahern, J. 2002. Applying Landscape. Ecological Concepts and Metrics in Landscape Planning ,Landscape and Urban Planning 59, 65-93.
Erlhoff, M. & Marshall,T. 2008. Design Dictionary, perspectives in Design Terminology, Birkhauser.
Gunderson, L.H. and Holling, C.S. 2002. Panarchy , first edition, Island Press, Washington, in: Egger, S.,2006, Determining a Sustainable City Model, Environmental Modeling and Software, 21:1235-1246.
Howard, E. 1902. Garden cities of tomorrow, 1st MIT Press Pbk. Ed.
Huang, S. 1998. Urban ecosystems, energetic hierarchies, and ecological economics of Taipei, metropolis. Journal of Environmental Management, 52: 39–51.
Kumar.S. and Vaidya.O.S .2006. Analytic hierarchy process: An overview of applications, European Journal of Operational Research 169 .
Masnavi, M.R. 2000. The New Millennium and the New Urban Paradigms: the Compact City in practice. In: Williams K. Burton E. and Jenks. M. (eds.).
Mc Harg Ian, L.1969. Design with Nature, American Museum of Natural History.
Munier, N. 2005. Introduction to Sustainability: Road to a Better Future, The Netherlands: Springer.
Newman, P. W. G., Birrell, R., Holmes, D., Mathers, C., Newton, P., Oakley, G.ther 1996. In Department of Sport and Territories (Ed.), Human settlements .
Newman, P.1999. Sustainability and cities: Extending the metabolism model, Landscape and Urban Planning 44: 219-226.
Rees, W. 1996. Urban Ecological footprints: Why cities cannot be sustainable and why they are a key to sustainability, Environmental Impact Assessment Review, 223-248.
Register. R.2008. Eco-City Summit Report, San Francisco.
White, R . 2003. Building the ecological city. Cambridge, UK: Woodhead.