ارائۀ رهیافت سیستمی در برنامه‌ریزی محیط‌زیستی آلودگی هوا با استفاده از چارچوب نیروی محرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ (DPSIR) مطالعۀ موردی: شهر تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه برنامه‌ریزی، مدیریت و آموزش محیط‌زیست، دانشکدۀ محیط‌زیست، دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه برنامه‌ریزی، مدیریت و آموزش محیط‌زیست، دانشکدۀ محیط‌زیست، دانشگاه تهران

3 کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست پژوهشکدۀ خودرو، سوخت و محیط‌زیست، پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران

4 کارشناس ارشد مدیر پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی تهران

5 کارشناس ارشد مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی تهران

چکیده

آلودگی هوا از معضلات اصلی کلان‌شهرهایی مانند تهران است و کاهش آن به سطح قابل قبول به مسئلۀ بسیار مهم زیست‌محیطی در این شهر تبدیل شده‌ است. با توجه به پیچیدگی و تعدد عوامل دخیل در آلودگی هوای تهران، برای شناسایی و مدیریت بهتر این عوامل به روش‌های همه‌جانبه‌نگر نیاز است. استفاده از مدل‌های علی- معلولی از روش‌های چندبعدی و سیستمی برای مطالعۀ علل ایجاد مشکلات محیط‌زیستی و رابطۀ بین سیستم‌های محیط‌زیستی در جهت ارائۀ راه‌حل‌های مناسب است. در این میان مدل «نیروی محرکه- فشار- وضعیت- اثر- پاسخ» (DPSIR) رهیافت سیستمی است که ارتباطات کلیدی و مهم بین انسان و محیط‌زیست را مشخص می‌کند و از آن به‌منزلۀ برداشتی فلسفی برای ساختاردهی و برقراری ارتباط با سطوح سیاستی و مطالعات محیط‌زیستی یاد می‌شود. این تحقیق، بخشی از نتایج دومین گزارش وضعیت محیط‌زیستی تهران (بخش مربوط به آلودگی هوا) است که در دورۀ زمانی سه ساله 1387- 89 تهیه شده است. در این تحقیق، با استفاده از مدل (DPSIR) ابتدا به تحلیل اجزای مختلف مؤلفۀ هوا در تهران پرداخته می‌شود. در این راستا، مهم‌ترین نیروهای محرکۀ مؤثر در آلودگی هوای تهران، شامل مسائل اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی، وسایل نقلیۀ موتوری و استقرار نامناسب صنایع است که شاخص‌های آن‌ها به صورت کمی ارائه شده است. در بخش فشارها نیز به مسائلی نظیر میزان مصرف سوخت‌های فسیلی، انتشار گازهای آلاینده، میزان پیمایش، خودروهای فرسوده و ترافیک پرداخته شده است. در بخش وضعیت، شاخص‌های کیفیت هوا و نقشۀ غلظت آلاینده‌ها ارائه و در بخش اثر نیز هزینه‌های خارجی مرتبط آلودگی هوای تهران محاسبه شده است. در نهایت با استفاده از همین چارچوب مفهومی، پاسخ‌های مناسب به تفکیک اجزای مدل ارائه شده‌ است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. آمارنامه شهر تهران. 1386. سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.

    آمار و اطلاعات شهر و شهرداری تهران. 1391. بازیابی در 1392، از http://www.tehran.ir.

    احمدی‌مقدم، م. و محمودی، پ. 1392. تحلیل داده‌های آلودگی هوای تهران در دهۀ اخیر (1379- 1388)، شمارۀ 6 (1)، صص 33- 44.

    ببران، ص. و غمخوار، ع. ر. 1386. خسارات آلودگی هوای تهران، فصلنامۀ انسان و محیط‌زیست، شمارۀ 15، صص 25- 31.

    پریور، پ. 1392. تدوین چارچوب منسجم ارزیابی راهبردی محیط‌زیستی برنامه‌های توسعۀ شهری بر اساس تفکر تاب‌آوری و اصول اکولوژی شهری، رسالۀ دکتری در رشتۀ برنامه‌ریزی محیط‌زیست، استاد راهنما: خانم دکتر شهرزاد فریادی، دانشکدۀ محیط‌زیست، دانشگاه تهران.

    پژوهشکدۀ حمل و نقل طراحان پارسه. 1392. مطالعه و تعیین نظام محاسبۀ تعرفۀ بهینه و متناسب عوارض مالکیت خودرو در تهران بزرگ، ویرایش اول، شهرداری تهران.

    جایکا. 1376. چکیدۀ گزارش طرح جامع کنترل آلودگی هوای تهران بزرگ، شرکت کنترل کیفیت هوا.

    زارعی‌فرد، ح. ر. و جعفری‌خالدی، م. 1388. ارزیابی و کاربرد مدل فضایی گاوسی- لگ گاوسی برای پیشگویی بیزی استوار داده‌های آلودگی هوای تهران، مجلۀ پژوهش‌های آماری ایران، شمارۀ 6 (1)، صص 1- 23.

    سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران. 1390. آمارنامۀ شهر تهران، تهران، شهرداری تهران.

    شرکت مطالعات حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران. 1390. آمار حمل و نقل و ترافیک شهر تهران.

    شرکت کنترل کیفیت هوا. 1390. گزیدۀ آمار حمل و نقل و ترافیک شهر تهران.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1383. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1384. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1385. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1386. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1387. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1388. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1389. آمارنامه انرژی.

    شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران. 1390. آمارنامه انرژی.

    شفیع‌پورمطلق، م. 1387. مهندسی آلودگی هوا، مؤسسۀ نشر شهر.

    قسامی، ط.، علی‌اکبری بیدختی، ع.، صداقت‌کردار، ع. و صحرائیان، ف. 1386. بررسی شرایط همدیدی حاکم در چند دورۀ بحرانی آلودگی هوای شهر تهران، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، شمارۀ 9 (3)، صص 229- 238.

    قنبری، ح. ع. و عزیزی، ق. 1388. شبیه‌سازی عددی رفتار آلودگی هوای تهران بر اساس الگوی باد، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، شمارۀ 68، صص 15- 32.

    متصدی‌زرندی، س. و رزاقی، آ. 1388. پیشنهاد بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر تهران در خصوص منو اکسید کربن، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، شمارۀ 11(3)، صص 51- 60.

    مرکز تحقیقات خودرو، سوخت و محیط‌زیست. 1390. طرح جامع آلودگی هوای تهران.

    مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. 1390. گزارش وضعیت محیط‌زیست شهر تهران (SoE) (1377- 86).

    معاونت برنامه‌ریزی دفتر آمار و اطلاعات استانداری تهران. 1389. سالنامۀ آماری استان تهران، استانداری تهران.

    1. Atkins, J. P., Burdon, D., Elliott, M . and Gregory, A. J. 2011.. Management of the marine environment: Integrating ecosystem services and societal benefits with the DPSIR framework in a systems approach 62, 215-226.   
    2. 2.      Bidone, E. D . and  Lacerda, L. D. 2004. The use of DPSIR framework to evaluate sustainability in coastal areas. Case study: Guanabara Bay basin, Rio de Janeiro, Brazil. Regional Environmental Change. 4, 5-16.
    3.  EEA. 1999. Environmental Indicators: Typology and Overview.
    4. EEA. 2007. Halting the loss of biodiversity by 2010: proposal for a first set of indicators to monitor progress in Europe. European Environment Agency.
    5. Gabrielsen, P . and  Bosch, P. 2003. Environmental Indicators: Typology and Use in Reporting. European Environment Agency.
    6. Ness, B., Anderberg, S, . and  Olsson, L. 2010. Structuring problems in sustainability science: The multi-level DPSIR framework. Geoforum. 41, 479-488.