بررسی عوامل مؤثر در انتشار آلودگی هوا در کشورهای حوزۀ دریای خزر: رهیافت مدل دوربین فضایی تابلویی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار اقتصاد، گروه اقتصاد دانشکدۀ اقتصاد و مدیریت دانشگاه ارومیه

2 کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه ارومیه

3 استادیار اقتصاد، دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علوم

چکیده

بر اساس حقوق بین‌‌الملل هیچ دولتی حق ندارد از سرزمین خود به طریقی استفاده کند یا اجازۀ استفاده از آن را بدهد به گونه‌ای که فضای سرزمین دیگری را آلوده کند. اقتصادسنجی فضایی ابزار قدرتمندی برای بررسی میزان تأثیرپذیری سطح آلودگی یک کشور از سطح آلودگی کشورهای همسایه و مجاور آن است. هدف اصلی این مقاله بررسی عوامل مؤثر در انتشار کربن‌‌دی‌‌اکسید سرانه در بین 11 کشور حوزۀ دریای خزر تحت اثرات سرریز فضایی آلودگی و تکنولوژی طی بازۀ زمانی 1992- 2010 است. بدین منظور مدل دوربین فضایی (SDM) در چارچوب داده‌‌های تابلویی فضایی برازش شده است. ویژگی بارز مدل SDM نسبت به سایر مدل‌‌های فضایی (از جمله SAR و SEM)، واردکردن همزمان وقفۀ فضایی متغیر وابسته و وقفۀ فضایی متغیرهای توضیحی به‌منزلۀ متغیرهای توضیحی جدید در مدل است. نتایج تخمین مدل بیانگر این است که درجۀ شهرنشینی و شدت انرژی در انتشار گاز دی اکسید کربن سرانه تأثیر مثبت و معنی‌‌داری داشته و کشش خودرگرسیون فضایی انتشار دی ‌‌اکسید کربن سرانه، 22/0 و کشش انتشار دی ‌‌اکسید کربن سرانه نسبت به میانگین وزنی فضایی شدت انرژی، 31/0 ارزیابی شد. درجۀ شهرنشینی بیشترین تأثیر را در انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه دارد به گونه‌ای که یک درصد افزایش در درجۀ شهرنشینی به طور متوسط به 97/1 درصد افزایش در انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه منجر خواهد شد. همچنین، طبق نتایج، فرضیۀ زیست‌‌محیطی کوزنتس فضایی در کشورهای تحت بررسی تأیید می‌‌شود. بنابراین، افزایش درآمد سرانه ابتدا موجب افزایش آلودگی جوی شده است، اما در ادامه سبب کاهش انتشار آلایندۀ جوی دی ‌‌اکسید کربن سرانه خواهد شد. مهم‌ترین توصیۀ سیاستی این پژوهش برای کشورهای منطقه، پایبندی به مفهوم محیط‌زیست مشترک در قالب کنوانسیون تهران و پیمان‌‌های زیست‌‌محیطی در قالب اکو (ECO) است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آذربایجانی، ک. 1381. جهانی‌شدن، همگرایی اقتصادی- منطقه‌‌ای و تأثیر آن بر رشد کشورهای حوزۀ دریای خزر و جمهوری‌‌های قفقاز، مجلۀ تحقیقات اقتصادی، سال -، [fathi1] شمارۀ 61، صص 149- 169.
اکبری، ن. 1384. مفهوم فضا و چگونگی اندازه‌‌گیری آن در مطالعات منطقه‌‌ای، فصلنامۀ پژوهش‌‌های اقتصادی ایران، سال هفتم، شمارۀ 23، صص 39- 68.
میرشجاعیان حسینی، ح.، رهبر، ف. 1390. بررسی منحنی فضایی زیست‌محیطی کوزنتس در کشورهای آسیایی (مطالعۀ موردی: گاز دی ‌‌اکسید ‌‌کربن و ذرات معلق)، محیط‌شناسی، سال سی و هفتم، شمارۀ 58، صص 1- 14.
حمیدی‌رزی، د.، شهبازی، ک. 1393. بررسی عوامل مؤثر بر شدت انرژی کشورهای عضو اوپک: کاربردی از اقتصادسنجی فضایی تابلویی، دهمین کنفرانس بین‌‌المللی انرژی، ایران: تهران، قابل دسترس در: http://irannec.com/GetFile.aspx?FilePrm=EaE-465_126784239.pdf.
حیدری، ح.، صادق‌‌پور، ع. 1392. تأثیر متغیرهای اقتصادی در آلودگی محیط‌زیست با تأکید بر شاخص توسعۀ مالی: کاربرد روش گشتاورهای تعمیم‌‌یافته، محیط‌شناسی، دورۀ سی و نهم، شمارۀ 4، صص 29- 44.
زیبایی، م،. شیخ زین‌الدین، آ. 1388. تنوع زیست‌محیطی و رشد اقتصادی: تحلیل مقطعی کشوری (با تأکید بر کشورهای در حال توسعه)، محیط‌شناسی، دورۀ سی و پنجم، شمارۀ 49، صص 61- 72.
زین‌العابدین، ی.، یحیی‌‌پور، م. ص. 1387. بررسی ساختار ژئوپلتیکی کشورهای حوزۀ دریای خزر، فصلنامۀ فضای جغرافیایی، سال نهم، شمارۀ 25، صص 73- 93.
عبدالله‌زاده، ح. 1390. چالش‌‌های زیست‌‌محیطی خزر، مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی: تهران.
فطرس، م. ح.، فردوسی، م.، مهرپیما، ح. 1390. بررسی تأثیر شدت انرژی و گسترش شهرنشینی بر تخریب محیط‌زیست در ایران (تحلیل هم‌‌جمعی)، محیط‌شناسی، سال سی و هفتم، شمارۀ 60، صص 13- 22.
فطرس، م. ح.، نجارزاده، ا.، پیروزمحمدی، ف. 1391. بررسی رابطۀ میان آلودگی هوا، شدت انرژی و بازبودن اقتصاد ایران، دو ماهنامۀ بررسی مسائل و سیاست‌‌های اقتصادی، شماره‌‌های 11 و 12، صص 5- 22.
فلاحی، ف.، اصغرپور، ح.، بهبودی، د.، پورنظمی، س. 1391. آزمون منحنی کوزنتس زیست‌محیطی در ایران با استفاده از روش LSTAR، فصل‌‌نامۀ مطالعات اقتصاد انرژی، سال نهم، شمارۀ 32، صص 73- 93
کسرایی، ا. 1386. نظریۀ همگرایی، وابستگی فضایی و رشد منطقه‌ای (شواهدی از کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به منظور کاربرد)، مجلۀ تحقیقات اقتصادی، شمارۀ 77، صص 27- 64.
کولایی، ا،. گودرزی، م. 1388. تهدید‌‌های زیست‌‌محیطی دریای مازندران و نقش کنوانسیون تهران در مقابله با آن، علوم محیطی، سال هفتم، شمارۀ اول، صص 69- 94.
گجراتی، د. 1995. مبانی اقتصادسنجی، ترجمۀ حمید ابریشمی، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
محمدزاده، پ.، فشاری، م.، اکبری، ا. 1391. آزمون فرضیۀ زیست‌محیطی کوزنتس در کشورهای منطقه MENA (کاربرد اقتصادسنجی فضایی)، اولین همایش بین‌‌المللی اقتصادسنجی، روش‌‌ها و کاربردها، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، 4-6 شهریور 1391.
محیط‌زیست در دریای خزر. 1388. خبرگزاری فارس، کد خبر: A164991، قابل دسترس در: www.farsnews.net.
سبک‌روح، ع. 1391. منحنی کوزنتس زیست‌محیطی، روزنامۀ دنیای اقتصاد، شمارۀ 2815، تاریخ چاپ: ۱۳۹۱/۱۰/۰۲.
واثقی، ا،. اسماعیلی، ع. 1388. بررسی عوامل تعیین‌کنندۀ انتشار گاز CO2 در ایران (کاربرد نظریۀ زیست‌محیطی کوزنتس)، محیط‌شناسی، دورۀ سی و پنجم، شمارۀ 52، صص 99- 110.
Anselin, L. 2001. Spatial effects in econometric practice in environmental and resource economics. American Journal of Agricultural Economics, 83 (3), 705–710.
Anselin, L., Griffith, D.A. 1988. Do spatial effects really matter in regression analysis? Regional Science, 65, 11–34.
Anselin, L., Rey, S.J. 1997. Introduction to the special issue on spatial econometrics. International Regional Science Review, 20(1–2), 1–7.
Arbia, G. 2006. Spatial Econometrics. Springer: Italy.
Baltagi, B. H., Bresson, G. and Pirotte, A. 2007. Panel unit root tests and spatial dependence. Journal of Applied Econometrics, 22, 339–360.
Barnes, D.F., Krutilla, K., Hyde,W.F. 2005. The urban household energy transition: social and environmental impacts in the developing world. Resources for the Future, Washington, DC.
Beckerman, W. 1992. Economic growth and the environment: whose growth? Whose environment? World Development, 20(4), 481–496.
Bockstael, N.E. 1996. Modeling economics and ecology: the importance of a spatial perspective. American Journal of Agricultural Economics, 78(5), 1168–1180.
Bundy, R.R. 1996. Legal aspects of protecting the environment of the Caspian Sea. Review of European Community & International Environmental Law, 5(2), 122–129.
Burnett, J.W., Bergstromb, J.C., Dorfman, J.H. 2013. A spatial panel data approach to estimating U.S . State-level energy emissions. Energy Economics, 40, 396–404.
Canas, A., Ferrao, P., Conceicao, P. 2003. A new Environmental Kuznets Curve? Relationship between direct material input and income per capita: evidence from industrialized countries. Ecological Economics, 46(2), 217–229.
Cole, M.A. 2004. Trade, the pollution haven hypothesis and Environmental Kuznets Curve: examining the linkages. Ecological Economics, 48(1), 71–81.
Cole, M.A., Neumayer, E. 2004. Examining the impact of demographic factors on air pollution. Population and Development Review, 2, 5–21.
Dietz, T., Rosa, E. 1997. Effects of population and affluence on CO2 emissions. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States, 94, 175–179.
ECO New Momentum on Environment. 2014. Economic Cooperation Organization: Tehran-Iran, retrieved from; http://www.ecosecretariat.org
Ehrlich, P., Holdren, J. 1971. The impact of population growth. Science, 171, 1212–1217.
Elhorst P. 2010.  Spatial Panel Data Models.  Handbook of applied spatial analysis. Edited by Fisher, M.M., Getis, A.
Griffith A.D., Paelinck, H.P. 2011. Non-standard Spatial-Statistics and Spatial Econometrics, Springer.  
Grossman, G.M., Krueger, A.B. 1996. The inverted-U: what does it mean?. Environment and Development Economics, 1(1), 119–122.
Grossman, G.M., Krueger, A.B .1991. Environmental impacts of a North American Free Trade Agreement, National Bureau of Economic Research Working Paper 3914, NBER, Cambridge MA. 
Hosseini, H.M., Kaneko, S. 2013. Can environmental quality spread through institutions?. Energy Policy, 56, 312–321.
Kelejian, H. H., Prucha, I. R. 2010. Specification and estimation of spatial autoregressive models with autoregressive and heteroskedastic disturbances. Journal of Econometrics, 140(1): 53–130.
Keller, W. 2002. Geographic localization of international technology diffusion. American Economic Review, 92, 120–142.
Kuznets, S. 1955. Economic growth and income inequality. American Economic Review, 49, 1-28.
Lau, L-S., Choong, C-K., Eng,Y-K. 2014. Investigation of the environmental Kuznets curve for carbon emissions in Malaysia: Do foreign direct investment and trade matter?. Energy Policy, 68, 490–497.
Liddle, B. 2013. The energy, economic growth, urbanization nexus across development: Evidence from heterogeneous panel estimates robust to cross-sectional dependence. Energy Journal, 34, 223–244.
Liddle, B., Lung, S. 2010. Age-structure, urbanization, and climate change in developing countries: revisiting STIRPAT for disaggregated population and consumption related environmental impacts. Population and Environment, 31, 317–343.
Liu, X.Z., Heilig, G.K., Chen, J.M., Heino, M. 2007. Interactions between economic growth and environmental quality in Shenzhen, China’s first special economic zone. Ecological Economics, 62 (3–4), 559–570.
Maddison, D. 2006. Environmental Kuznets curves: A spatial econometric approach. Journal of Environmental Economics and Management, 51, 218–230.
Martinez-Zarzoso, I., Maruotti, A. 2011. The impact of urbanization on CO2 emissions evidence from developing countries. Ecological Economics, 70, 1344–1353.
McGranahan, G., Jacobi, P., Songsore, J., Surjadi, C., Kjellen, M. 2001. The Citizen at Risk: From Urban Sanitation to Sustainable Cities. Earthscan, London.
Online database of U.S. Energy Information Administration. 2014. International Energy Statistics. Retrieved from: http://www.eia.gov.
Pesaran, M. H. 2007. A simple panel unit root test in the presence of cross-section dependence. Journal of Applied Econometrics, 22, 265–312.
Poi, B., & Wiggins, V.  2001. Testing for panel-level Heteroskedasticity and Autocorrelation.  StataCorp LP. Retrieved from http://www.stata.com/support/faqs/stat/panel.html
Porter, M.E., & vander, C.L. 1995. Green and Competitive: Ending the Stalemate. Harvard Business Review, 73(5), 120–134.
Poumanyvong, P., Kaneko, S. 2010. Does urbanization lead to less energy use and lower CO2 emissions? A cross-country analysis. Ecological Economics, 70 (2), 434–444.
Roca, J. 2003. Do individual preferences explain environmental Kuznets curve? Ecological Economics, 45 (1), 3–10.
Sadorsky, P. 2013.The effect of urbanization on CO2 emissions in emerging economies. Energy Economics, 41, 147–153.
Stern, D.I. 2004. The rise and fall of the Environmental Kuznets Curve. World Development, 32(8), 1419–1439.
Wang, Y., Kang, L., Wu, X., Xiao, Y. 2013. Estimating the environmental Kuznets curve for ecological footprint at the global level: A spatial econometric approach. Ecological Indicators, 34, 15– 21.
Wooldridge, J.M. 2002. Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data .Cambridge, MA: MIT Press.
World Development Indicators (WDI) of World Bank. 2012. World Development Indicators [CD-ROM]. Washington, DC: World Bank [Producer and Distributor].
Zhao, X., Burnett, J.W., Fletcher, J.J. 2014. Spatial analysis of China province-level CO2 emission intensity. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 33, 1–10